ڕێچکەی نه‌ته‌وه‌یی له شیعری کوردی دوای ڕاپه‌ڕین (كرمانجی ناوه‌ڕاست )
DOI:
https://doi.org/10.25156/ptjhss.v4n2y2023.pp209-221الكلمات المفتاحية:
نه‌ته‌وه، بیری نه‌ته‌وه‌یی ،ڕاپه‌ڕین، سه‌ربه‌خۆیی ، ئازادی، نیشتیمان، خه‌ون، ڕزگاری ،قۆناغی كۆن،نوێ، هاوچه‌رخ ، ڕوانگه، پێشڕه‌و، شاعیران...هتد).الملخص
گه‌ر چاوێک به مێژووی ئه‌ده‌بی کوردیدا بخشێنینه‌وه ده‌بینین، شیعری نه‌ته‌وه‌یی له‌هه‌موو قۆناغ و ڕێباز وسه‌رده‌مێكدا یه‌كێك بووه له بابه‌ته سه‌ره‌كی و كاریگه‌ره‌كانی نێو ده‌قه ئه‌ده‌بیه‌كان، ڕێچكه‌یی نه‌ته‌وه‌یی له شیعری كوردیدا چه‌ند قۆناغێكی بڕیووه، هه‌میشه جێ بایه‌خی توێژه‌ران بووه، ڕهنگدانهوهی ئه‌م بیره نه‌ته‌وه‌ییه له‌شیعری كوردی له‌قۆناغی كۆن و نوێی و له‌پاش جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانیه‌وه ڕهنگدانهوهی هه‌بووه لای شاعیرانی كورد تاوه‌كو ڕاپه‌ڕین، پاشان بیری نه‌ته‌وه‌یی له شیعری كوردی قۆناغی دوای ڕاپه‌ڕین ده‌بینین، كه هه‌ڵویستی شاعیران جۆریك گۆرانكاری پیا دێت دۆخیكی تایبه‌ت دێته‌‌كایه‌وه، چونكه له‌قۆناغه‌كانی پێشوو هه‌ڵویستی نه‌ته‌وه‌یی جۆریك له هاندان و خوشه‌ویست كردن و لكان به نیشتمانه‌وه بوو، به‌ڵام له‌دوای راپه‌رینه‌وه به‌حوكمی ئه‌و ده‌سه‌لاته‌ی دێت، كه ده‌سه‌ڵاتیكی خۆماڵی كوردی یه، شیعری نه‌ته‌وه‌یی گۆڕانه‌كه‌ی له‌وه‌دا ڕه‌نگ ده‌داته‌وه، كه جۆرێك له دابران له‌شیعردروست ده‌كات، له نیشتمان نه‌ك به‌و مانایه‌یی نیشتمان ناشیرین بكا، به‌ڵكو ئه‌و هه‌سته نامێنی و ڕه‌خنه‌كان رووبه‌رووی ده سه‌ڵاتدارانی خۆمالی ئه‌بیته‌وه، چونكه ئه‌وانن گۆڕانیان به‌سه‌رداهاتووه نه‌ك شاعیره‌كان گرنگی تویژینه‌وه‌كه ئه‌وه‌یه ڕوونكردنه‌وه‌ی ئه‌ولایه‌نه‌یه، كه په‌یوه‌ندی به‌بیری نه‌ته‌وه‌یی و هه‌یه دوایی راپه‌رین به‌راورد پێش ڕاپه‌رین.
التنزيلات
المراجع
کتێبەکوردییه‌کان:
ئه‌مین، مسته‌فا ، نه‌وشیروان، (٢٠١٣)، به‌ده‌م ڕێگاوه گوڵچنین: چه‌ند لاپه‌ڕه‌یه‌ك له مێژووی رۆژنامه‌وانی كوردی (١٨٩٨-١٩٥٨) كتێبی دووه‌م- به‌رگی یه‌كه‌م، الدار العربیة للعلوم الناشرون- بیروت.
ئیسماعیل، نه‌سرین ڕه‌ئوف،(٢٠١٠)،ئه‌ركی شیعر له‌ئه‌دبی كوردیدا ساڵانی (١٩٢٠-١٩٥٨) ده‌زگای توێژینه‌وه و بڵاوكردنه‌وه‌ی موكریانی، هه‌ولێر.
ئیسماعیل، ئه‌رسه‌لان بایز، (٢٠٠١)، ڕاگه‌یاندنی شۆڕش و بزوتنه‌وه‌ی شیعری كوردی، سلێمانی.
ئیسماعیل، د. ئه‌رسه‌لان بایز، (٢٠٠٣)، سیمای شیعری كوردی دوای ڕاپه‌ڕین(١٩٩٢-٢٠٠٢)، ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م، سلێمانی
برۆنسن، مارتن ڤان-گۆنته‌ر، مایكل ئه‌وانی تر، (٢٠١٢) ناسیۆنالیزمی كورد و ڕوانگه‌ی رۆژئاوا، وه‌رگێڕانی: وریا ڕه‌حمانی، ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م، چ١.
بۆتانی، عه‌بدولفه‌تاح عه‌لی ، (٢٠٠٦)، سه‌ره‌تاكانی هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی كورد له مێژووی نوێدا. وه‌رگێڕان: سه‌ڵاح عومه‌ر، ده‌زگای وه‌ڕگێڕان، چ١، هه‌ولێر.
جوه‌یده، پرۆفیسۆر دكتۆر(٢٠٠٨)، وه‌دیع، جوڵانه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی كورد و بنه‌ما و په‌ره‌سه‌ندنی، وه‌رگێرانی له ئینگلیزییه‌وه: پرۆفیسۆری یاریده‌ده‌ر د. یاسین سه‌رده‌شتی، سلێمانی.
حەسەن، شادمان قادر، (٢٠٠١)، بزوتنەوەى ڕوانگە و شیعری نوێی کوردی، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی .
خه‌زنه‌دار، مارف،(٢٠١٠)، مێژووى ئەدەبی کوردی، بەرگی پێنجەم و حەوتەم، بڵاوكراوه‌ی ئاراس، چ١، هه‌ولێر.
خه‌لیل، زانا ،(٢٠٢٠)، لێكۆڵینه‌وه ئه‌ده‌بییه‌كان، چاپخانه‌ی چوارچرا- سلێمانی.
خه‌یات، كاروان عوسمان،(٢٠١٦)، دیوانی خانای قوبادی(كۆكردنه‌وه و لێكۆڵینه‌وه)، كتێبفرۆشی نیشتمان، سنه، چ.
ڕه‌سوڵ، پڕفیسۆر دكتۆر عیززه‌دین مسته‌فا، (٢٠٠٨)، ئه‌حمه‌دی خانی (١٦٥٠-١٧٠٧)، مه‌كته‌بی بیرو هۆشیاری (ی.ن.ك)سلێمانی.
زێوه‌ر، مه‌حمود، دیوانی زێوه‌ر، (٢٠٠٣)، بڵاوكراوه‌ی ئاراس، چ١، هه‌ولێر.
ساڵح، سه‌نیه و ماغوت، محمد، (٢٠١٧)، گه‌ردن نه‌ماوه بۆ بڕین ، وه‌رگێڕانی عه‌بدوڵڵا تاهیر به‌رزنجی .ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م –سلێمانی
سه‌عدون، سامان عیزه‌دین، (٢٠١٠)، بنیاتی هونه‌ری له شیعری له‌تیف هه‌ڵمه‌تدا، سلێمانی.
سیوه‌یلی، ڕێبوار، (٢٠١٣)،ڕه‌هه‌ندییه‌كان بۆ نه‌وه‌ی نوێ، ده‌زگای زه‌ریاب، كوردستان.
شه‌وڕۆ، فازیڵ، سڵێوه، هاوژین ، (٢٠١٩)، دایك له جیهانبینی شیعری (له‌تیف هه‌ڵمه‌تدا)، چاپخانه‌ی سارا- سلێمانی.
عارف، حسێن ، (٢٠٠٥)، روانگه و یاران و نه‌یارانی( بیری نوێ- وته‌ی نوێ- كرداری نوێ)، ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م، چ١، سلێمانی.
عاڵڵایی، زیاد نادر ، (٢٠١٣)، عه‌بدوڵڵا په‌شێو شاعیرێك له ره‌گه‌زی سه‌ربزێوی، خانه‌ی ئه‌ربیل بۆ چاپ و بڵاوكردنه‌وه، هه‌ولێر.
عه‌بدوڵڵا، عه‌بدولموته‌ڵیب ، (٢٠١٩)، شیعری نوێی كوردی دوای ڕاپه‌ڕین، چاپخانه‌ی رۆشنبیری، هه‌ولێر.
عه‌لی، به‌ختیار، (٢٠٠٩)، ئه‌ی به‌نده‌ری دۆست، ئه‌ی كه‌شتی دوژمن، چاپخانه‌ی كارۆ، سلێمانی.
عه‌لی، د. جه‌عفه‌ر ، (٢٠١٣)، ناسۆنالیزم و ناسیۆنالیزمی كوردی، چاپخانه‌ی رۆژهه‌ڵات- هه‌ولێر، چ١.
عه‌وڵڵا، عه‌بدوڵڵا ره‌حمان ، (٢٠١١)، شیعری شانۆیی له‌ئه‌ده‌بی كوردیدا (باشوری كوردستان ١٩٢٥--١٩٦١)، بڵاوكراوه‌ی ئه‌كادیمیای كوردی، هه‌ولێر.
عەزیز، شەرمین ئیبراهیم، (٢٠٠٦)، پەشێو تازە کردنەوەى لەشیعری کوردیدا، چاپخانەى ڕۆشنبیری، هەولێر
عەزیز، شەرمین ئیبراهیم، (٢٠٠٦)، پەشێو تازە کردنەوەى لەشیعری کوردیدا، چاپخانەى ڕۆشنبیری، هەولێر
قه‌ره‌داخی، عه‌تا ، (٢٠٠٢)، گه‌ڕان به‌دوای بووندا، ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م.
قه‌ره‌داخی، عه‌تا ، (٢٠١٣) ، گوتاری ناسیۆنالیزمی كوردی، به‌رگی دووه‌م، سلێمانی.
كۆیی، حاجی قادری ، (٢٠١١)، دیوان، لێكۆڵینه‌وه و لێكدانه‌وه‌ی سه‌ردار حه‌مید میران و كه‌ریم مسته‌فا شاره‌زا، بلاوكاری كوردستان- سنه.
مه‌ولود، عه‌بدوڵڵا خدر، (٢٠١٣)، دیوانی حه‌مدی، چ ٥، چاپخانه‌ی رۆژهه‌ڵات، هه‌ولێر.
میره، د. ئه‌حمه‌د،(٢٠٢٠) یاخیبوون له (نیشتمان، سیاسه‌ت و ئاین)، له جیهانبینی (شێركۆ بێكه‌س و ماغوت )دا، ناوەندی ڕۆشنبیری ڕەهەند، سلێمانی، چاپی یەکەم.
مەلا، ئەحمەد، (٢٠١٩)، شیعری دوای ڕاپەڕین، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی.
ناوخۆش، سه‌لام ، (٢٠٠٦)، ئایین و ناسیۆنالیزم، ته‌فسیر بۆ بڵاوكردنه‌وه و ڕاگه‌یاندن، هه‌ولێر.
سه‌رچاوه به زمانی عه‌ره‌بی:
طالباني ، جلال ، (١٩٧١)، كردستان والحركة القومية الكردية، منشورات النور، ط٢ـ
رسول، الدكتور عزالدين مصطفى، (٢٠١٠)، الواقعية في الأدب الكردي، منشورات اراس، ط٢، أربيل.
سه‌رچاوه‌ى رۆژنامه و گۆڤار:
به‌درخان، جه‌لاده‌ت ، (١٩٤١)، گۆڤاری هاوار، ژ٣٣.
سعدون، سامان عیزەدین ، ماییسی (٢٠١٨)، رۆڵی شیعری سیاسی له جوڵانه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی كورد دا (١٩١٨-١٩٢٥)، گۆڤاری زانکۆی گه‌رمیان، ژماره٣.
سه‌عید، هیوا عه‌زیز،(٢٠٠٨)، ناسیۆنالیزمی كوردی (١٨٨٠-١٩٣٩) (سه‌رهه‌ڵدان و قۆناغه‌كانی)، گۆڤاری زانكۆی سلێمانی، ٢٤، به‌شی B.
عه‌بدوڵڵا، دڵشاد،(٢٠٠٠)، ده‌گای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م، گۆڤاری رۆڤار، ژ٧.
نەجمەدین،مستەفا عەلی، (٢٠١٨)، ده‌زگای ئایدیا بۆ فیكر و لێكۆڵینه‌وه، گۆڤاری باران، گۆڤارێكی ئه‌ده‌بی وه‌رزییه، ژ ٨، ساڵی سێیه‌م.
شاخەوان سدیق (٢٠١٨)، ده‌زگای ئایدیا بۆ فیكر و لێكۆڵینه‌وه، گۆڤاری باران، گۆڤارێكی ئه‌ده‌بی وه‌رزییه، ژ ٨، ساڵی سێیه‌م.'
محمد، پ.د. محمه‌د دلێر ئه‌مین/ میره:م.ی ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د ڕه‌شید،(٢٠١٨)، گۆڕینی وێنه‌ی مه‌عشوق له نیشتمانه‌وه بۆ ژن له دیوانی (ئێستا كچێك نیشتمانه-ی شێركۆ بێكه‌س)، گۆڤاری زانكۆی هەڵەبجەبەرگی٣، ژمارە ١.
عەبدولواحێد، ئازاد، (١٩٩٩)، ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م، گۆڤاری رۆڤار، ژماره ٨٨.
دەزگای ڕووناکبیری و ئەدەبی گەلاوێژ ، (٢٠٢١)، گۆڤاری گەلاوێژ. ژ٥٤.
سعدون ،سامان عزالدین،(٢٠١٩)،گۆڤاری زانكۆ بۆ زانسته مرۆڤایه‌تیه‌كان .به‌رگی ٢٣،ژماره ٤
نامه‌ی ماسته‌ر:
سلیمان، اسماعیل حمد أمین ، (٢٠٢١)، په‌یامی نه‌ته‌وایه‌تی له شانۆنامه‌كانی ئه‌حمه‌د سالاردا، نامه‌ی ماسته‌ر له ئه‌ده‌بی كوریدا، زانكۆی سه‌لاحه‌دین.
مسته‌فا، سه‌رحه‌د حسێن ، (٢٠١٥)، بیری نه‌ته‌وه‌یی و به‌ره‌نگاری له شیعركانی (كامه‌ران) دا، نامه‌ی ماجستێر، زانكۆی سلێمانی، فاكه‌ڵتی زمان و زانسته مرۆڤایه‌تییه‌كان- به‌شی كوردی.
سایتی ئەلکترۆنی
عه‌بدوڵڵا ئه‌حمه‌د ، ١١/٣/٢٠١٩، سایتی ئه‌لكترۆنی شار پرێس.
